In ons vorige artikel keken we kort naar zeven kernwoorden in de Bergrede. In dit artikel gaan we dieper in op het kernwoord ‘gelukkig’.
Inleiding
Jezus begint de Bergrede met een serie uitspraken die bekend zijn geworden onder de naam ‘de zaligsprekingen’ omdat ze in oude vertalingen beginnen met ‘zalig zijn de…’. In de Nieuwe Bijbelvertaling is dit ‘gelukkig’ geworden. In dit achtergrondartikel gaan we dieper in op wat dit woord ‘gelukkig’ in de Bergrede betekent en wat Jezus bedoelt als Hij het woord ‘gelukkig’ gebruikt.
Het is belangrijk om een goed beeld te hebben van wat ‘gelukkig’ in de context van de Bergrede betekent omdat het een kernwoord is in dit eerste gedeelte. De wijze waarop je dit woord invult, kleurt de rest van de betekenis van de zaligsprekingen en indirect daarmee ook de rest van de Bergrede. Alle reden dus om eens goed naar dit woord te kijken.
We kijken eerst naar de betekenis en het gebruik van het woord ‘gelukkig’. Waar komt het normaal gesproken voor? En hoe gebruikt Jezus het in de Bergrede? In de loop der eeuwen is er al veel gezegd en gedacht over de zaligsprekingen. Vaak zijn ze heel positief gelabeld: “Doe dit/word zo en je zult het Koninkrijk binnen gaan”. Maar Jezus heeft de zaligsprekingen nooit bedoeld als een lijst van voorwaarden voor wie wil binnengaan in het Koninkrijk. Het is een omschrijving van mensen in allerlei omstandigheden met daaraan verbonden de belofte van de komst van het Koninkrijk en de uitnodiging van Jezus om daar nu al aan mee te doen.
Het gebruik van ‘gelukkig’ in het Oude Testament
Het woord voor ‘gelukkig’ dat in de Bergrede gebruikt wordt (in het Grieks: makarios), is geen onbekend woord in de tijd van Jezus. Het is de gebruikelijke term voor ‘gelukkig’ in de Griekse vertaling van het Oude Testament (de Septuagint). In Jezus’ tijd was de Septuagint de meest gelezen versie van de Bijbel. Hij werd door meer mensen gelezen dan de originele Hebreeuwse tekst en was daarmee de eerste gezaghebbende vertaling van het Oude Testament.
In de Septuagint wordt het woord makarios steeds gebruikt om hetzelfde Hebreeuwse woord voor ‘gelukkig’ (ashré) te vertalen. Dat is best bijzonder, want meestal wordt eenzelfde woord in het Hebreeuws op verschillende plekken door verschillende Griekse woorden vertaald, o.a. afhankelijk van de context.
Dit woord ‘gelukkig’ komt met name voor in de Psalmen en in het boek Spreuken. Dat is belangrijk om te onthouden. ‘Gelukkig’ is een term uit de wijsheidsliteratuur van de Bijbel. Wijsheidsliteratuur in de Bijbel nodigt ons uit om ons leven zo in te richten, door goede keuzes te maken, dat wij een goed leven kunnen leiden dat tot bloei komt. In de wijsheidsliteratuur vind je allerlei spreuken en gezegden, tips en ideeën om je leven naar te richten. Ze bieden ons een richting en geven aan welke positieve vruchten je meestal kunt plukken als je de juiste keuze maakt.
Over wie gaan de zaligsprekingen?
In de loop van de eeuwen is er door gelovigen al veel gedacht, gezegd en geschreven over de zaligsprekingen. Daarbij zijn ze vaak in een positief licht gezet. Ook zijn veel uitleggers de zaligsprekingen in de loop van de tijd gaan zien als een lijst met voorwaarden om het Koninkrijk binnen te gaan, als iets waar we als gelovigen naar zouden moeten streven.
Wij zijn vaak zo gewend om de zaligsprekingen in dat positieve licht te lezen dat we de donkere kanten ervan niet meer zien. Maar elke zaligspreking beschrijft een staat van zijn die niet per se te benijden is. Het is dus niet zo dat de zaligsprekingen een lijstje vormen van gedrag dat je moet vertonen zodat God je kan zegenen. Nee, het is juist een uitnodiging aan mensen die hun leven niet op orde hebben: in hun levens wil Jezus komen. Zij worden uitgenodigd om te leven in het Koninkrijk.
Zoals we eerder zagen, komt het woord ‘gelukkig’ uit de wijsheidsliteratuur. Het wordt vaak in positieve zin gebruikt en beschrijft omstandigheden die wenselijk zijn en waar je naar alle waarschijnlijkheid de positieve vruchten van zult plukken. Een aantal voorbeelden hiervan zijn:
Gelukkig de mens die niet meegaat met wie kwaad doen - Psalm 1:1a
Gelukkig het volk dat de HEER als zijn God heeft - Psalm 33:12a
Gelukkig is een mens die wijsheid heeft gevonden - Spreuken 3:13a
Gelukkig is een mens die op mijn wegen blijft - Spreuken 8:32b
Gelukkig hij die zich bekommert om de armen - Spreuken 14:21
Maar de manier waarop Jezus dit woord gebruikt in de Bergrede en de mensen waarop het bij Hem van toepassing is, is anders. Jezus gebruikt ‘gelukkig’ niet voor een groep mensen die de juiste keuze maken en daar de positieve vruchten van plukken. Nee, Hij omschrijft mensen in situaties die we eigenlijk alles behalve ‘gelukkig’ zouden noemen:
Gelukkig wie nederig van hart zijn: het klinkt wel vroom om nederig van hart te zijn, maar Lucas heeft in zijn versie van de Bergrede staan ‘Gelukkig jullie die arm zijn’. Arm en nederig zijn zijn helemaal geen fijne ervaringen die je helpen om tot bloei te komen in je leven. Integendeel, armoede leidt tot heel veel extra stress en mensen op een nederige positie in de maatschappij hebben vaak weinig invloed en weinig keuzes. Er wordt voor hen gekozen en besloten. Het zijn de mensen waar iedereen normaal gesproken overheen kijkt omdat ze niet echt meetellen.
Gelukkig de treurenden: deze uitspraak verwijst naar mensen die een groot verlies hebben geleden. Jezus zegt dat zij gelukkig zijn, niet vanwege het verlies dat ze geleden hebben (daar zijn ze niet om te benijden), maar omdat het heel anders is om te treuren in het Koninkrijk dan om te treuren buiten het Koninkrijk. Denk ook aan wat Paulus gezegd heeft: “Broeders en zusters, wij willen u niet in het ongewisse laten over de doden, zodat u niet hoeft te treuren, zoals zij die geen hoop hebben.” 1 Thess. 4:13. Jezus biedt deze treurenden hoop.
Maar het gaat niet alleen over mensen die treuren om een persoonlijk verlies dat zij hebben geleden. Het gaat ook over de mensen die treuren om het verlies dat Israël als volk heeft geleden. Ze zijn weliswaar terug gekeerd uit de ballingschap, maar dat herstel is (nog) niet volledig. Zij wachten op Gods belofte daarin. Zie ook Jesaja 61:1-4 waar o.a. staat: “om allen die treuren te troosten, om aan Sions treurenden te schenken een kroon op hun hoofd in plaats van stof, vreugdeolie in plaats van een rouwgewaad, feestkledij in plaats van verslagenheid.”
Gelukkig de zachtmoedigen: zachtmoedigheid is een vrucht van de Geest. De groep mensen die hier bedoeld wordt is echter niet zachtmoedig als gevolg van hun groei in Christus, maar omdat ze eenvoudigweg niet in staat zijn om voor zichzelf op te komen. Het zijn de mensen die geen mogelijkheden hebben om zich te verdedigen tegen onrecht. Dat kan in hun karakter zitten of in hun omstandigheden. Daarvan waren er veel in Jezus’ dagen en Jezus zegt niet voor niets dat zij het land zullen bezitten. Onder Jezus’ publiek waren veel mensen die arm waren en zelf geen land bezaten. De landeigenaren van die tijd onderdrukten deze mensen vaak door hoge huren te vragen voor een klein stukje land of een lage beloning te geven voor een dag hard werken als dagloner op het land.
Gelukkig wie hongeren en dorsten naar gerechtigheid: het is een goede zaak om naar gerechtigheid te verlangen, maar deze mensen hongeren en dorsten er naar. Daaruit spreekt een beeld van een enorme behoefte en een gebrek. Deze mensen snakken naar gerechtigheid. Wie kan zich voorstellen wat voor groot onrecht daaraan vooraf gegaan is?
Gelukkig de barmhartigen: dit gaat niet over mensen die gewoon aardig zijn, deze mensen zijn aardig tot voorbij de pijngrens. Barmhartigheid maakt je kwetsbaar omdat andere mensen misbruik van je barmhartigheid kunnen maken. En soms wordt er barmhartigheid van je gevraagd in een situatie waarin je eerst door diegene onrecht is aangedaan. Het vraagt nogal wat van je om dan toch barmhartig te kunnen zijn.
Gelukkig wie zuiver van hart zijn: veel mensen verlangen er naar om zuiver van hart te zijn, maar we leven in een gebroken wereld. Hoe hard we het ook proberen, we slagen er eenvoudigweg niet in om altijd zuiver van hart te leven. De achtergrond van deze zaligspreking wordt gevormd door Psalm 24:3,4 “Wie mag de berg van de HEER bestijgen, wie mag staan op zijn heilige plaats? Wie reine handen heeft en een zuiver hart, zich niet inlaat met leugens en niet bedrieglijk zweert.”
De mensen die hier naar verlangen weten dat ze dat verlangen in dit leven niet vervuld zullen zien in zichzelf. Maar tegen hen zegt Jezus: ‘Jullie zullen God zien.” Een belofte die voor de mensen die bij de Bergrede aanwezig waren ook in vervulling is gegaan: in Jezus is God immers naar deze wereld gekomen!
Gelukkig de vredestichters: wie vrede probeert te stichten zit tussen twee vuren in. Dat is geen gemakkelijke positie! Het is een positie waarin je van twee kanten het risico loopt om gewantrouwd te worden en je voortdurend moet bemiddelen en incasseren.
Gelukkig wie vanwege de gerechtigheid vervolgd worden: we hebben terecht een groot respect voor mensen in andere landen die vanwege hun geloof vervolgd worden en in staat zijn dat met blijdschap te dragen. Maar vervolgd worden is geen gewaardeerde positie in onze maatschappij. Wij zijn vaak snel geraakt door het minste spoortje van kritiek. We willen dat iedereen goed over ons denkt. We worden liever geprezen dan vervolgd. Maar als we werken aan gerechtigheid gaan we tegen de stroom in in deze onrechtvaardige wereld en dan kan kritiek en tegenstand ons deel zijn.
De boodschap van Jezus: het Koninkrijk is gekomen!
Jezus beschrijft hier dus niet een set van voorwaarden voor mensen die mee willen doen met het Koninkrijk. Het is niet zo dat je pas mee mag doen als je voldoende nederig, zachtmoedig, hongerig en dorstig bent, treurt of vervolgd wordt. We worden dan ook nergens in de Bergrede opgeroepen door Jezus om naar deze eigenschappen te streven. Nee, Jezus doet zijn uitspraken juist tegen mensen die die eigenschappen of omstandigheden al hebben, die er midden in zitten. Aan deze mensen brengt Hij het goede nieuws van het Koninkrijk: te midden van je gebrek aan aanzien, te midden van je verdriet, te midden van de mensen die je kwaad doen of gedaan hebben en je vervolgen, komt het Koninkrijk. Jezus belooft hen dat het niet zal blijven zoals het nu is. Hij is gekomen en met Hem komt het Koninkrijk, Gods moment en manier om de dingen weer recht te zetten.
Geluk gaat over God en zijn Koninkrijk
In onze tijd gaat geluk over de vervulling van onze wensen en behoeften en over een leven zonder noemenswaardige zorgen of tegenslag. Je bent gelukkig als je geslaagd bent in het leven, als je gezond bent en als je kunt doen wat je wilt. Geluk is een emotie geworden, iets dat je voelt en ervaart. Er zijn heel veel (zelfhulp)boeken en theorieën over hoe je het geluk in dit leven kunt vinden.
Maar Jezus zegt dus iets heel anders. Geluk gaat niet over ons gemak, ons gewin en ons genot. Geluk gaat over het Koninkrijk van God. Dat Koninkrijk is met Jezus begonnen. Hij nodigt ons uit om nu al deel te nemen aan dat Koninkrijk, om met Hem mee te werken aan de bouw van het Koninkrijk. Jezus ontmaskert daarmee ons geloof in geluk zodat we niet zullen denken dat rampen en tegenslagen in strijd zijn met een bloeiend en gelukkig leven in het Koninkrijk.
Dat bouwen aan het Koninkrijk gebeurt in ons dagelijks leven, temidden van alles wat ons daarin kan overkomen aan verdriet, tegenslag en tegenstand. De uiteindelijke vervulling van dat Koninkrijk komt pas bij de voltooiing ervan aan het eind van de tijd.
Ondertussen nodigt Jezus ons niet alleen uit om mee te werken aan de bouw van zijn Koninkrijk, hij leert ons ook hoe we dat moeten doen. Daarover gaat het in de rest van de Bergrede. De zaligsprekingen vormen een uitnodiging aan mensen van alle rangen en standen en in alle soorten van omstandigheden om op weg te gaan, om mee te doen. De komende maanden zullen we op allerlei verschillende momenten en manieren kijken wat we daarvoor nodig hebben, welke verandering Jezus van ons vraagt en hoe we dat geluk dat Jezus ons voorhoudt, kunnen ervaren in ons leven.
Bronnen:
The Sermon on the Mount and Human Flourishing - a theological commentary;
Jonathan T. Pennington
Sermon on the Mount - The Story of God Bible Commentary; Scot McKnight
The Good and Beautiful Life - putting on the character of Christ;
James B. Smith