De weg ligt vooruit (1)
De Geschiedenis van de kerk aan de Carnissesingel 240.
Dat wij hier staan hebben we eigenlijk aan Karel de Stoute te danken. Op 24 April 1460 schonk Karel het gebied “ Riyderwaert” aan Baron Jan e.a., die het weer verder schonk aan vrienden die het weer aan aannemers overdeden, met de mogelijkheid het te bedijken én met de plicht, let wel met de plicht er een kerk te bouwen, in het gebied, wat ook een nieuwe naam kreeg, namelijk, Charolois. De kerk diende gewijd te zijn aan de heilige Clements, de derde Christenleider na Petrus, die op 23 november in het jaar 100 ( zijn geboortedag) als Christenmartelaar met een anker om zijn nek in zee werd geworpen. 2)
Aldus geschiede en in 1512 werd op Oud Charlois “De Oude Kerk” aan de Singel, De Sint Clementskerk ingewijd. De huidige Clemensstraat uitkomende op de oude kerk herinnert daar nog steeds aan.
De kerk werd te klein en met subsidies herbouwd en in 1868 opnieuw ingewijd. De kerk was en is Nederlands Hervormd, de staatsgodsdienst, als ingesteld in 1813 door Koning willem I.
Het pleintje in Oud Charlois is idyllisch. ’s Winters met sneeuw is het een Anton Pieck en Charles Dickens tafereel, die goede oude tijd. Toch niet. Even een schets van het dorp in de tweede helft van 19de eeuw. In kerk mochten vóór de verbouwing geen armen komen. De banken waren verhuurd aan de welgestelden. Na de herbouw waren er ook armenbanken, wat men “toch wel beter vond”.
In Charlois woonde één joodse familie, en een gezin Hernhutters, maar die werden later ook Hervormd.
Charlois en Katendrecht vormden tot 1873 één kerkrayon met tegen 1900 zo’n 7000 leden. Onderling vonden ze elkaar boers (Charlois) of stads ( Katendrecht). Ook Heiplaat en Feijenoord vielen onder dit Rayon. Heiplaters kwamen minder vaak naar de kerk, wel op oudejaarsavond, “eind goed, al goed” zeiden ze dan. Feijenoord ontwikkelde zich met de ijzergieterijen en kreeg een aparte zelfstandige kerk in 1881. Charlois leefde in die tijd van vlas en in Katendrecht kwamen de havens en scheepswerven op. Drankmisbruik was in Charlois een onderwerp van de Kerkenraad en de jeugd dobbelde op de grafstenen. Het kerkregister laat zien dat er na de huwelijksvoltrekking verdacht veel vroeggeboortes waren!
Afscheiding
Nederland is het land van afscheiding. Zo ook binnen de Hervormde kerk. Een aantal mensen vonden het tolerante beleid van de kerk te ver gaan en een reformatie binnen de kerk werd tegengewerkt. Dus kwam er een afscheiding onder aanvoerder van Dr Kuyper en “De Afgescheidenen” gingen hun eigen weg. De beweging onder de naam Doleantie (letterlijk “klagend”) kreeg steeds meer aanhang. Alle Afgescheidenen in Nederland hadden hun eerste landelijke bijeenkomst op 11 jan 1887 in gebouw Frascati te Amsterdam. Er volgden synodes , bijeenkomsten, etcetera. Uit dit groeiproces kwam in 1892 formeel de Gereformeerde Kerken van Nederland tot stand.
Ook in Charlois vond dit proces plaaats en een groep zonderde zich af van de Oude Hervormde Kerk te Charlois en ging kerken in het lokaal aan de Gauwstraat te Charlois. Hervormd Charlois gonste, kerkenraaadleden worden geschorst, brieven gingen over en weer.
Op 8 September 1989 is in de Gouwstraat de eerste formele bijeenkomst met hun eerste gereformeerde dominee, Ds Schouten die als tekst koos Ez 34: 5-6, “Zonder Herder Raken ze verstrooid, en werden door wilde dieren verslonden”. De Gereformeerde Kerk “op Zuid” was gevestigd.
In 1893, met ondertussen reeds een tweede gereformeerde dominee (Ds Tom), moest het pand alweer uitgebreid te worden en er kwamen 200 zitplaatsen bij. Dit nog steeds aan de Gouwstraat. Vanuit hier werd geëvangeliseerd en catechismus gegeven naar de Hei (= Heiplaat) en naar Groenendijk (= Hillesluis) en de kerk groeide. Dit ten koste van de Hervormde kerk. Conform huidige discussies binnen de PKN, vonden de Gereformeerden dat ze recht hadden op een deel van de gebouwen en goederen. Dit leidde tot felle briefwisselingen.
De groei zette door en aan de Bourgoense vliet kon men voor dfl 70.000 grond kopen. Op 14 april 1910 werd daar de Bethelkerk geopend als vervanging van de Gouwstraat.
Een gevleugelde term in bepaalde kringen is “Gereformeerde Streken”. Bij de opening van de Bethelkerk is hiervan een markant voorbeeld; de toenmalige gereformeerde dominee zei dat de “Hervormde Oude kerk” in 1868 uitgebreid was met overheidsgeld en nu, een halve eeuw later dat die kerk nog steeds voldoende ruimte had” !
In 1918 is er dus “op Zuid” de Hervormde Oude Kerk in Charlois en de Gereformeerde Bethelkerk. De Carnissebuurt is niet groter dan de Carnisselaan met 3 zijstraten en de huisnummers op de Bourgoense vliet gaan maar tot 36. Dus weilanden rondom. In dit jaar zijn er 1800 gereformeerde leden.
De expansie zet voort en nu komen we aan bij dit gebouw. Architect van Doorn en aannemer Amesz bouwen deze kerk. Eerst Singelkerk gehete aan de Kievitswetering. Beide namen veranderden het werd de Pniëlkerk aan de Carnissesingel. Kosten dfl 200.000,- . De Boazbank in Rotterdam verstrekte de lening. De kerkleden zamelen het eerste jaar dfl 7000,- in om de lening af te lossen.
Bij de eerste steenlegging door Ds Hogenbirk werd gememoreerd dat een kerk niet bestaat uit stenen maar uit levende stenen, in Christus samengevoegd tot een eenheid.
De eerste preek in dit gebouw was formeel op 26 nov 1931 door Ds Wijmenga. De preek ging over Psalm 27 : 4-5, “…….dat ik alle dagen mag wonen in het huis de Heeren om de lieflijkheid de Heeren te aanschouwen ….. “. Gezongen wordt Psalm 150: Looft God, looft zijn naam alom , looft Hem in zijn Heiligdom ….
Oorlog
10 mei 1940, oorlog. Eénmaal verscheen de gereformeerde kerkbode niet. Op 18 mei weer wel, in een kleiner formaat. Op Zuidplein worden noodwoningen gebouwd.
De Kerkenraad vergadert in juni 1940, en de voorzitter ( Ds Wurth) laat zingen ps 79 :1 “Getrouwe God , de heid’nen zijn gekomen” , De oudejaarspreek van dat jaar is Ps 57 ‘ik neem mijn toevlucht in de schaduwen uwer vleugels, totdat de verdervingen voorbij gaan”. Hoe lang nog ?
Arbeidseinsatz trok mannen weg. Doopnamen als Juliana, Irene, Beatrix, verschenen in de kerkbode als stil verzet. De kerk groeide door in de oorlog en in 1941 waren er 4600 leden en de Hervormde Gemeente stelde wijkgebouw Eben haezer ter beschikkeing voor Gereformeerde samenkomsten. Wrang hoe de gereformeerde ds. De jong als verzetsstrijder gepakt wordt en door de Duitsers wordt gefusilleerd.
Kinderen worden in het Noorden en Oosten bij pleeggezinnen geplaatst om aan de oorlog in Rotterdam te ontkomen. De gereformeerde diaconie springt bij en doneert dfl 5,- per kind per week om het elders aan te laten sterken. In de Hongerwinter had dit zijn piek. Na de oorlog gingen moeders te voet en liftend het land in om hun kind te halen, dat ze dan niet herkenden, vanwege de bolle toet.
De kerk groeide door en in 1954 wordt aan de dorpsweg de Gereformeerde Immanuëlkerk geopend. De 3 Gereformeerde Kerken (of 4 inclusief de Gouwstraat) hebben in 1959 totaal 6586 leden. Hoogtij! De na-oorlogse jaren is ook de tijd van verzuiling met per kerk een sterke band en verenigingsleven.
Het is de tijd van vrouwenvereniging en mannenvereniging, naaiclubs, verbod kerklid te zijn als je socialist was en bij een gemengd huwelijk (met bijvoorbeeld een Hervormde of nog erger een Katholieke) was een verklaring van ‘niet vijandschap ‘ van belang, slechts dan mocht het kind gedoopt worden, lid van een niet christelijke vakbond kon niet, of nog erger, je kind naar een openbare school sturen, jeugdverenigingen, discussies over vrouwen wel of niet in het ambt, IJE koor is interkerkelijk , mag dat wel ? Societeiten.
Dan stopt de groei maar er is wel verschuiving en Pendrecht vraagt ook een kerk, de Triomfatorkerk wordt in ’62 in gebruik genomen, maar komt snel los van Gereformeerd Charlois en wordt zelfstandig
Verandering van de bevolking, wegtrekken uit oude wijken naar nieuwe randgebieden, vindt ook op Zuid plaats en helaas, de Immanuëlkerk moet verkocht worden. De Apostolische gemeente neemt het gebouw over.
Ook de Pniëlkerk (dus dit gebouw) moest er aan geloven en werd in 1974 verkocht aan “De kerk van de Nazarener”voor dfl 380.000,-. In 1976 zijn in deze wijk nog 1933 gereformeerde leden, dus 1/3 van wat het was. Heden 2011 telt gereformeerd Charlois / Carnisse nog zo’n 220 leden.
Hier stopt het verhaal over gereformeerd Zuid en de voorgeschiedenis van dit gebouw.
- De titel is ontleend aan het boek van Ds Jaap van Gelderen met dezelfde titel. Hij bedoelde, wat er ook gebeurd, zoals het inkrimpen van de kerk in de 70-jaren, God’s weg altijd vooruit gaat. De Rotterdammer gaat vooruit en als er geen weg is dan maakt hij deze. Is de weg altijd God’s weg?
Veel info in dit document komt uit dit genoemde boek.
Een tweede bron is “oude kerk van Charlois” van G.H. van de Graaf.
- De legende wil dat monniken zagen hoe Clemens werd verdronken en begonnen te bidden. De zee trok zich direct kilometers terug en op de plaats van de executie was een huis met een sarcofaag met daarin Clements. Zo zou Charlois aan de zee onttrokken zijn.
Aanvullende info:
In 1931 kwam een tweede hervormde kerk op Zuidplein “de Nieuwe Kerk” (ondertussen gesloopt) en in Vreewijk komt een zelfstandige Hervormde kerk.
In 1895 werd Charlois door Rotterdam geannexeerd.