Het Onze Vader: de kern van het Koninkrijk
Dit jaar staan we als gemeente stil bij de Bergrede. Daarom besteden we in de 40-dagentijd aandacht aan het Onze Vader, het gebed dat Jezus ons in de Bergrede leert. In dit artikel leer je o.a. waarom het Onze Vader precies in het midden van de Bergrede staat, dat dit gebed is opgebouwd uit drie delen (over God, over ons en het slot) en dat de thema’s van het Onze Vader in de hele Bergrede terug komen.
Twee versies van het Onze Vader
Twee van de vier evangelisten vertellen ons over Jezus die ons het Onze Vader geeft. Bij Lucas is het Onze Vader Jezus’ antwoord op de vraag van de leerlingen: “Heer, leer ons bidden.” Bij Matteüs leert Jezus zijn leerlingen dit gebed in de context van de Bergrede. Tussen de twee gebeden zijn kleine verschillen. De kerk heeft altijd de (langere) versie van Matteüs gebeden. In dit achtergrondartikel kijken we daarom naar deze versie van het Onze Vader.
Jezus is de nieuwe Mozes (maar dan beter)
Matteüs schreef zijn evangelie met een doel. Hij wilde laten zien dat Jezus de nieuwe (en betere) Mozes is. Mozes was de grootste profeet uit het Oude Testament. Hij is degene die het volk Israël uit Egypte heeft geleid en het verbond tussen God en Israël heeft gesloten. Die gebeurtenissen vormen het begin en de basis van de geschiedenis van Israël als volk van God. En zoals het Oude Testament de vijf boeken van Mozes kent (Genesis tot en met Deuteronomium), zo kent het evangelie naar Matteüs vijf grote toespraken van Jezus. In deze toespraken geeft Jezus onderwijs over Gods Koninkrijk. De Bergrede is de eerste toespraak van deze serie van vijf.
Jezus lijkt op Mozes: beiden spreken vanaf een berg
De parallel met Mozes zit niet alleen in de vijf boeken tegenover de vijf toespraken. Mozes gaf het volk de Tien Geboden op een berg direct na de uittocht (exodus) uit Egypte. Die exodus bracht het volk bevrijding en vrijheid. Jezus geeft de Bergrede ook vanaf een berg direct aan het begin van zijn bediening. Matteüs drukt daarmee uit dat Jezus, net als Mozes, bevrijding en vrijheid komt brengen.
De informatierevolutie: van handgeschreven naar gedrukt en digitaal
Matteüs gaf zijn evangelie dus een duidelijke structuur. Met die structuur wilde hij zijn boodschap overbrengen en benadrukken. Hij gebruikte daarvoor de stijlmiddelen die in zijn tijd normaal waren. Voor ons zijn die stijlmiddelen niet altijd herkenbaar meer. Wij bouwen teksten, toespraken en boeken nu vaak op volgens heel andere regels. Volgens sommige mensen zijn we al twee ontwikkelingen verder dan toen Matteüs zijn evangelie schreef.
Matteüs schreef voor een publiek waar lang niet iedereen kon lezen en schrijven en boekrollen duur waren en omslachtig en tijdrovend om (met de hand!) te kopiëren. Informatie werd vaak gedeeld door het voorlezen van een tekst of brief aan een grote groep mensen. Mensen leerden teksten die ze waardevol en belangrijk vonden uit het hoofd. Een goede structuur helpt daarbij.
Aan het eind van de Middeleeuwen werd de boekdrukkunst uitgevonden en het onderwijs werd toegankelijk voor meer mensen. Het werd normaler en vanzelfsprekender om informatie tot je te nemen vanuit een boek. De lezer die ‘met zijn boekje in een hoekje’ zat, ontstond.
De opkomst van het internet heeft geleid tot de derde revolutie in kennis delen. Tegenwoordig doen we veel van onze kennis op via een beeldscherm en, zeker de laatste jaren, steeds vaker vanaf onze smartphone. Dat stelt heel andere voorwaarden aan de begrijpelijkheid van een tekst. Teksten voor het beeldscherm moeten kort en krachtig zijn en moeten de kern van de boodschap al aan het begin vermelden.
De kern van de boodschap in het midden van de tekst
In de tijd van Matteüs stond de kern van de boodschap juist in het midden van een tekst. Dat gaf de hoorder (die de tekst voorgelezen kreeg) de gelegenheid om toe te leven naar die kernboodschap en na afloop een aantal belangrijke zaken uit die kern nog eens herhaald te krijgen.
Dit zien we ook bij de Bergrede. De Bergrede kent een heel gestructureerde opbouw. Het Onze Vader vormt er de kern van en staat precies in het midden. De Bergrede wordt ook wel de ‘grondwet’ van het Koninkrijk van God genoemd. Hoe bijzonder is het dan dat de kern van deze ‘grondwet’ gevormd wordt door een gebed!
Het eerste deel van het Onze Vader: over God
Het Onze Vader begint met drie beden over God die bij elkaar horen:
Onze Vader in de hemel,
laat Uw naam geheiligd worden,
laat Uw koninkrijk komen,
laat Uw wil gedaan worden
op aarde zoals in de hemel.
Vóór het gedeelte waarin het Onze Vader staat, legt Jezus uit dat Hij gekomen is om de Wet en de Profeten te vervullen. Jezus geeft aan dat de Wet en de Profeten belangrijk zijn. Zij beschrijven onze gerechtigheid, de manier waarop we tot eer van God kunnen leven. Hij geeft daar zes concrete voorbeelden bij. Dit hele gedeelte, dat je kunt vinden in Matteüs 5:17-48, gaat over dat God onze Vader is, hoe wij zijn naam kunnen heiligen, hoe Gods koninkrijk in deze wereld komt en hoe Gods wil gedaan wordt op aarde.
Als je dus de eerste regels van het Onze Vader bidt, is dat niet alleen een vraag aan God maar ook een oproep aan jezelf: leef jij zó dat zichtbaar is dat God je Vader is, dat Zijn naam geheiligd wordt door wat je doet of laat? Is in jouw leven zichtbaar hoe het Koninkrijk komt en hoe Gods wil gedaan wordt? En als je wilt weten hoe dat eruit ziet, hoef je alleen maar even terug te bladeren naar Matteüs 5:17-48.
Het tweede deel van het Onze Vader: over ons
Na deze drie beden die over God gaan volgen nog een aantal beden die over ons en ons leven gaan. In het Onze Vader komen hemel en aarde zo bij elkaar. Ze zijn op elkaar betrokken en staan niet los van elkaar. En ook bij deze beden zie je het thema terug komen in de rest van de Bergrede.
Geef ons vandaag het brood dat wij nodig hebben.
Direct na het gedeelte waarin Jezus het Onze Vader geeft, gaat Hij in op de noden en zorgen die wij in ons dagelijks leven kennen (Matteüs 6:19-34). Hierin leert Hij ons om voor ons dagelijks brood op God te vertrouwen en ons daarbij geen zorgen te maken voor de dag van morgen. In het eerste deel van het Onze Vader baden we om de komst van het koninkrijk, hier roept Jezus ons op om van dat koninkrijk de hoogste prioriteit in ons leven te maken (‘Zoek eerst het koninkrijk van God’ Matteüs 6:33). Als we dat doen, belooft Hij, zal al het andere (waaronder ons dagelijks brood) de juiste prioriteit krijgen in ons leven.
Vergeef ons onze schulden, zoals ook wij vergeven wie ons iets schuldig is.
Jezus vindt vergeving een heel belangrijk thema. Het komt op verschillende plekken terug in de Bergrede. Direct na het Onze Vader benoemt Hij hoe belangrijk het is dat wij anderen vergeven. Want als wij anderen niet vergeven, komt dat tussen ons en God in. Als wij beseffen wat ons is vergeven zullen we ook anderen vergeven.
Vergeving vindt altijd plaats binnen relaties. Jezus heeft in Matteüs 7:1-12 veel te zeggen over onze relaties met andere mensen. Veel daarvan gaat over hoeveel ruimte je een ander gunt en of je het beste met hem of haar voor hebt. Dat raakt aan het thema van vergeving.
Breng ons niet in beproeving, maar red ons van het Kwaad.
Er is niet alleen goed in de wereld, maar ook kwaad en regelmatig staan we in ons leven voor de keuze: kiezen we het goede of kiezen we het kwade? Jakobus leert ons dat het niet God is die ons in beproeving brengt, maar dat het onze eigen verleidingen en zonden zijn. Jezus roept ons in Matteüs 7:13-27 op om steeds de juiste keuze te maken zodat we de smalle weg bewandelen, goede vruchten dragen en ons huis op de rots bouwen. Dat is de beste bescherming tegen het Kwaad.
Zo zien we dat de thema’s van het Onze Vader in de hele Bergrede terug komen.
Het slot van het Onze Vader: later toegevoegd
Dan nog een paar woorden over het slot van het Onze Vader:
Want aan U behoort het koningschap, de macht en de majesteit tot in eeuwigheid. Amen.
In de meeste Bijbels staan deze woorden in een voetnoot of tussen haken. Dat komt omdat ze niet in de oudste handschriften staan die we hebben. Ze zijn later toegevoegd. Het Onze Vader werd namelijk al snel door de volgelingen van Jezus gebeden tijdens samenkomsten. En men was gewend om een gebed af te sluiten met een zegen over God. Toen het Onze Vader ingeburgerd raakte als vast gebed in de kerk, sloten de gelovigen dit gebed dan ook af met zo’n zegen. Bij het bidden van het Onze Vader ging dit slot er zo bij horen dat het tenslotte ook in de Bijbel zelf terecht kwam. En tot op de dag van vandaag hoort het daarom bij het Onze Vader wanneer wij dit bidden.