Open uw hart, de weg naar gastvrijheid, onszelf en God  

Henri Nouwen

Dit boek, voor het eerst verschenen in 1975 in het Engels, is vorig jaar opnieuw in een Nederlandstalige uitgave uitgebracht. Hoewel het boek al veertig jaar oud is, heeft het aan actualiteit en zeggingskracht niets ingeboet. In het boek beschrijft Henri Nouwen het spirituele leven als een zoektocht naar onszelf, de ander en God. Hij probeert een antwoord te geven op de vraag ‘Wat betekent leven in de geest van Jezus Christus?’. Bij deze zoektocht en het formuleren van het antwoord op deze vraag moeten we onze innerlijke rusteloosheid, onze gemengde gevoelens ten opzichte van anderen en onze diepgewortelde argwaan over Gods afwezigheid onder ogen zien en eerlijk onderzoeken.

De eerste weg die Henri Nouwen hiervoor omschrijft is de weg van eenzaamheid naar alleen-zijn. Ieder van ons kent de pijnlijke ervaring van eenzaamheid. Je buitengesloten voelen omdat je niet in de groep past of je niet kunt of wilt conformeren aan de bestaande regels. Dit is een existentiële vorm van eenzaamheid. Je kunt hem niet oplossen door het zoeken van verstrooiing of het aangaan van een (nieuwe) relatie of vriendschap of deel uit te gaan maken van een gemeenschap. Deze vorm van eenzaamheid moet je onder ogen zien, doorleven en accepteren. Alleen zo kan eenzaamheid overgaan in alleen-zijn. Een citaat uit het boek:

"Toch is de weg van eenzaamheid naar innerlijk alleen-zijn het begin van ieder spiritueel leven omdat het de weg is van de rusteloze zinnen naar de rustgevende geest, van een honger naar alles wat ons omringt naar een innerlijk gericht zoeken, van een angstig vastklampen naar een luchtige onbezorgdheid." (pag.29)

We worden aangespoord op zoek te gaan naar dit alleen-zijn omdat dit de plek is waar we dichter tot onszelf komen. Opmerkelijk genoeg leidt dit alleen-zijn niet tot vervreemding van anderen maar juist tot een dieper besef van verbondenheid met andere mensen.

Hiermee belanden op de tweede weg, de weg van vijandschap naar gastvrijheid. De Bijbel roept ons op om gastvrij te zijn naar vreemdelingen, maar vaak moeten we eerst zelf een vreemdeling zijn geweest om te ervaren wat gastvrijheid is. Van nature zijn we geneigd om gemengde gevoelens te hebben tegenover vreemdelingen en vinden we het moeilijk hen toe te laten in onze eigen wereld. Je hoeft hierbij niet eens te denken aan mensen die van buiten Nederland bij ons komen wonen, ook onze eigen familie, vrienden of collega’s kunnen in wezen vreemdelingen voor ons zijn!  Gastvrij zijn betekent in de eerste plaats een open ruimte scheppen waar de vreemdeling kan binnengaan en van vijand tot vriend kan worden. 

Henri Nouwen werkt dit uit in drie soorten relaties: ouders en kinderen, docenten en studenten, hulpverleners en patiënten. Steeds opnieuw komt het er op neer te beseffen dat de ander geen bezit is, maar een eigen weg te gaan heeft en dat de relatie wederkerig is: als ouder, docent of hulpverlener kun je ook ontvangen van je kind, student of patiënt. Het is onze opdracht elkaar niet te bezitten, maar elkaar te dienen en de ruimte te scheppen die dat mogelijk maakt. Gastvrijheid vraagt ook om goede gastheren en -vrouwen. Een goede gastheer of -vrouw is thuis bij zichzelf en heeft de eenzaamheid verwerkt tot een innerlijk alleen-zijn. Als we ons innerlijk alleen-zijn hebben aanvaard hoeven we ons namelijk niet meer aan de ander vast te klampen en kunnen we de ruimte creëren waarbinnen de ander zichzelf mag zijn.

De derde weg is de weg van illusie naar gebed. Onze relatie met God, vormgegeven in het gebed, is het begin en het eind van onze zoektocht naar onszelf en de ander. Het gebed geeft uitdrukking aan onze intieme relatie met God, maar spreken over gebed is vaak moeilijk juist omdat het zo dicht bij ons ligt. 

De grootste hindernis om te komen tot een echt en wezenlijk contact met God ligt in onze illusie van onsterfelijkheid. We maken onszelf en gebeurtenissen in ons leven vaak groter en belangrijker dan ze zijn. We denken dat een lelijke opmerking van iemand of een door ons gemaakte fout het einde van de wereld betekent, we hechten (te) veel waarde aan onze plannen, onze bezittingen en de mensen die we kennen. Deze dingen verhinderen ons om die diepe levenslaag te bereiken waarop ons bidden zich afspeelt. 

Het paradoxale van bidden is dat we moeten leren hoe we moeten bidden, terwijl we het alleen maar als geschenk kunnen ontvangen. We kunnen God niet programmeren, organiseren of manipuleren, maar we kunnen God ook niet ontvangen zonder een consciëntieuze discipline. Naar de mate waarin wij erin slagen om de illusie van onze onsterfelijkheid te verjagen en de broosheid van ons eindige leven ten volle gaan beseffen, krijgen wij ruimte om onze handen uit te strekken naar God, de schepper en herschepper van ons leven en dankbaar op zijn geschenk te reageren.

Tegelijkertijd is bidden een groot avontuur omdat we in contact komen met de God die groter is dan we zelf zijn. Dit roept ons weg uit de valse zekerheden van onze illusies en zet ons op de weg van een riskante overgave aan de God wiens liefde geen grenzen kent. Henri Nouwen zegt hier zelf over:

"God is 'verder weg' dan onze harten en ons verstand, onze gevoelens en gedachten, onze verwachtingen en verlangens en alle gebeurtenissen en ervaringen die samen ons leven vormen. En toch staat hij er middenin. Hier raken wij de kern van het gebed omdat hier duidelijk wordt dat in het gebed de scheiding tussen Gods afwezigheid en zijn aanwezigheid eigenlijk wegvalt. (…) Zijn aanwezigheid ligt zo ver voorbij dat wat wij mensen als nabijheid ervaren dat we haar gemakkelijk als afwezig voelen. Aan de andere kant wordt zijn afwezigheid vaak zo diep beleefd dat deze leidt tot een nieuw besef van zijn aanwezigheid." (pag. 118/119)

Om tot echt gebed te kunnen komen hebben we drie dingen nodig: woorden, stilte en een gids. Om woorden te vinden waarmee wij kunnen spreken en die tot ons spreken is het belangrijk om de bijbel contemplatief te lezen. In de stilte kunnen we deze woorden overdenken en laten bezinken. En om te voorkomen dat we hierin onszelf voor de gek houden of alleen de woorden volgen die in ons straatje passen, hebben we een gids nodig die ons helpt onderscheid te maken tussen de stem van God en alle andere stemmen die in ons klinken. Deze gids kan een persoon zijn, maar we kunnen en mogen ons ook laten leiden door geloofshelden uit het verleden. 

Bidden doe je dus niet alleen maar in je eentje, maar binnen een geloofsgemeenschap. Zo kun je elkaar steunen als pelgrims die samen onderweg zijn naar hetzelfde doel. Het is belangrijk te beseffen dat het hierbij niet hoeft te gaan om een clubje gelijkgestemden waar het goed toeven is. Juist in de geloofsgemeenschap moet ruimte zijn voor de ander, de vreemdeling die anders is en anders doet. We moeten het oog niet gericht houden op elkaar, maar op het doel dat we gezamenlijk nastreven. Zo houden we elkaar scherp en steunen we elkaar. Wij bidden niet tot elkaar maar we bidden samen tot God die ons roept en een nieuw volk van ons maakt. 

Over dit boek heb ik van 13 tot en met 15 oktober 2017 een boekretraite gevolgd bij retraitecentrum De Spil. Met een groepje van elf personen en onder de bezielende leiding van twee retraitebegeleiders hebben we nagedacht over de thema’s op zoek naar jezelf, de ander en God.

Het was een boeiende zoektocht waarin we veel van elkaar hebben gehoord en geleerd. Zelf vond ik het heel fijn om iets te kunnen vertellen over stukken uit het boek die me hadden aangesproken om er vervolgens een reactie uit de groep op te krijgen. Zo staat er een passage in het boek over onbezorgd (kunnen) leven die ik zelf verbond met mijn pelgrimstocht naar Santiago. Dat was een periode waarin ik er in slaagde om zorgeloos te leven en te ervaren dat alles wat je nodig hebt op wonderlijke wijze op je pad komt. Een ander zag daar echter (ook) in dat ik daarin veel gastvrijheid van andere mensen mocht ontvangen. Zo had ik er zelf nog niet naar gekeken, maar dat is zeker een waardevolle aanvulling! 

Ook bespraken we met elkaar dat er vaak veel rivaliteit in onderlinge relaties sluipt en dat dat juist het vermogen om gastvrij te kunnen zijn naar anderen te niet doet. Als ik de ander zie als een rivaal kan ik niet gastvrij zijn!

Als verdieping bij het boek hebben we de drie preken gekeken die Henri Nouwen gegeven heeft in de Crystal Cathedral, niet lang voor zijn overlijden. Deze preken zijn ook op youtube te vinden.

Hierin legt hij er de nadruk op dat we moeten leren leven als geliefde kinderen van God. Zo kunnen we groeien van eenzaamheid naar alleen-zijn omdat we weten dat we geliefd zijn, ruimte maken voor de ander omdat we leren zien dat ook de ander door God geliefd is en steeds opnieuw terug keren naar God om ons door Hem te laten vertellen hoe geliefd we zijn. 

Tot slot hebben we geoefend met het contemplatief lezen van de bijbel door middel van de lectio divina. Dit is een manier van bijbel lezen waarbij het niet zo zeer gaat om het halen van informatie uit de tekst maar om je te laten raken door de woorden zodat zij je op het spoor van God in je leven kunnen zetten. 

Al met al vond ik het een opbouwende en bemoedigende ervaring om het boek te lezen en erover te praten met anderen. Het heeft mijn inzicht in 'leven in de geest van Jezus' verrijkt en verdiept.